Pritzker Prize 2018 : “Kiến trúc thực thụ phải thấu hiểu nền tảng sự sống”

Những “Vị thần Kiến trúc” cuối cùng đã mỉm cười với Ấn Độ – Balkrishna Doshi đã trở thành chủ nhân của Giải thưởng Pritzker năm 2018. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử 40 năm qua, “Giải Nobel Kiến trúc” được trao cho một KTS khu vực Nam Á. Balkrishna Doshi là Giáo sư, KTS, nhà quy hoạch đô thị và nhà giáo dục – Trong 70 năm qua ông đã sống, làm việc và định hình kiến trúc của mình trên khắp Ấn Độ.

Con người và kiến trúc đều có bối cảnh riêng của chính nó

Doshi ra đời vào ngày 26/8/1927, năm nay ông đã hơn 90 tuổi, nhiều hơn người nhận giải Pritzker năm 2016 Alejandro Aravena 40 tuổi. Hội đồng Giám khảo của giải Pritzker cho biết: Tiêu chí của giải thưởng luôn nhấn mạnh tới thành tựu trọn đời (điều này không trọn vẹn ở Giải thưởng năm 2015 khi giải thưởng được trao cho Frei Otto 89 tuổi, ông đã qua đời trước khi nhận được thông báo chính thức). Khi công bố giải thưởng năm nay, Hội đồng Giải thưởng không nhắc đến tuổi của Doshi, nhưng đã đề cập đến 70 năm hành nghề kiến trúc, quy hoạch đô thị và giảng dạy của ông.

Sinh ra ở Pune, thuộc bang Maharashtra Ấn Độ trong một gia đình theo đạo Hindu có truyền thống làm mộc suốt 2 thế hệ, dường như chính điều này đã làm Doshi có cái nhìn sâu sắc hơn về cuộc sống và mục tiêu một KTS cần phải làm khi đứng trước bối cảnh của riêng họ.

Sau khi tốt nghiệp ở Mumbai, Doshi sang Châu Âu, nơi đầu tiên ông làm việc tại Paris là văn phòng của Le Corbusier. Một thời gian sau, ông trở về Ấn Độ để giám sát một số dự án của Le Corbusier ở Chandigarh, tiếp đó là Ahmedabad. Ahmedabad không chỉ là nhà của ông, đó còn là nơi lưu giữ nhiều công trình có giá trị của Doshi trong suốt sự nghiệp hành nghề.

Một trong những dự án đầu tiên là Trường Kiến trúc Ahmedabad, đây là ngôi trường do Doshi tự thành lập và hoạch định. Ngôi trường là tổ hợp những tòa nhà bằng gạch và bê tông đơn giản, sân vườn và cầu thang với bố cục mở. Dự án này cho thấy ảnh hưởng của cả Le Corbusier và Louis Kahn đến tư duy thiết kế của Doshi nhưng vẫn gợi nhớ lại những nét kiến trúc truyền thống ở các thị trấn tại Ấn Độ.

Ngoài ra, một số dự án nổi bật của Doshi giai đoạn này bao gồm Trường Kiến trúc Ahmedabad (1966); phòng làm việc của văn phòng Vastu-Shilpa (1981); và phòng thí nghiệm Amdavad ni Gufa (1995).

Năm 1989, Doshi thiết kế nhà ở giá rẻ Aranya cho 80.000 người ở Indore. Công trình này mang về cho ông Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan năm 1993-1995.

Kiến trúc thực thụ phải thấu hiểu nền tảng của sự sống

Với kinh nghiệm làm nghề lâu năm, kiến trúc của Doshi luôn khai thác những mối quan hệ giữa nhu cầu sống căn bản của con người, sự kết nối bản thể và văn hóa, thấu hiểu những giá trị truyền thống xã hội, trong bối cảnh thực tại và môi trường xung quanh, thông qua sự phản ứng với phong trào hiện đại. Doshi miêu tả kiến trúc như sự mở rộng của vật thể, tìm kiếm giải pháp sử dụng vật liệu phù hợp để đề cập tới công năng, khí hậu, cảnh quan và đô thị hóa.

Theo quan điểm của Doshi, trong kiến trúc, sự cảm nhận có trước, hình khối đến sau, chính trật tự này đã tạo ra mối liên kết, gắn bó sự hiện hữu không chỉ với hình khối vật chất mà còn với đôi mắt, âm thanh, các giác quan. Và tiếp đến, cảnh quan mới bắt đầu định hình.

“Tôi tự đặt ra cho bản thân câu hỏi: Với kiến trúc, điều gì là quan trọng, Hình dáng của công trình, hay cái bên trong, không gian?. Hãy nhìn xung quanh, mọi vật xung quanh ta đều là tự nhiên: Ánh sáng, bầu trời, nước, giông tố… Tất cả là một bản giao hưởng, và bản giao hưởng ấy tượng trưng cho kiến trúc.”

Sự tương quan giữa kiến trúc và bối cảnh

Có thể nói, với sự am hiểu sâu sắc về cuộc sống, trách nhiệm của KTS, mong muốn đóng góp cho đất nước và người dân thông qua kiến trúc chân thực và chất lượng, Doshi đã thực hiện những dự án cho các viện hàn lâm, văn hóa, quản trị và nhà ở cho khách hàng riêng. Ông nhận thức rõ ràng về bối cảnh công trình của mình. Giải pháp của ông tập trung vào những yếu tố xã hội, môi trường và kinh tế. Do đó, kiến trúc của ông gắn kết hoàn toàn với sự bền vững.

Theo ông, không chỉ Ấn Độ mà nhiều nơi trên thế giới những công trình kiến trúc đặc trưng đang đứng trước nguy cơ mai một vì nhà trường không dạy sinh viên cách bảo tồn những giá trị truyền thống. Những người trẻ đang quá bận tâm sao chép phong cách thiết kế của những quốc gia khác mà quên việc học hỏi kinh nghiệm từ bậc tiền bối để lại – “Đó chỉ là mong muốn bắt chước người khác”, Doshi cho hay.

Theo ông, đây là lý do tại sao những tòa nhà chọc trời đơn điệu đang mọc lên như nấm, còn những công trình mang tính lịch sử của Ấn Độ thì bị phá dỡ không thương tiếc, ví dụ như công trình Hall of Nations ở Delhi (1972 -2017). “Vấn đề cốt lõi nằm ở giáo dục, lỗi lầm của chúng ta – những người thầy là đang không biết dạy con em mình về tầm vóc, ý nghĩa của giá trị di sản.”

Những năm 1960, khi Balkrishna Doshi thành lập Trường Kiến trúc Ahmedabad, các lớp học tại đây hoàn toàn được thiết kế mở và tập trung vào việc giảng dạy về sự tương quan giữa bối cảnh. Ngôi trường được giới kiến trúc quốc tế công nhận về ý tưởng và hướng tiếp cận độc đáo. Hơn 50 năm hoạt động, trường Ahmedabad hiện đã trở thành Đại học CEPT. Doshi cho rằng đây là môi trường sư phạm duy nhất ở Ấn Độ dạy sinh viên chuyên sâu vào kỹ năng liên hệ không gian xung quanh với thiết kế kiến trúc của mình một cách hiệu quả nhất.

Ông ví von rằng các trường kiến trúc chỉ nhìn vào “khung xương” chứ không chú trọng tới những gì nằm dưới “lớp vỏ”: “Câu hỏi muôn thuở về cách tổ chức không gian, ánh sáng vốn luôn tồn đọng trong kiến trúc, song nhà trường lại không đề cập đến chúng. Đây là yếu tố cốt lõi ảnh hưởng tới trải nghiệm của chúng ta, thiếu đi nó thì linh hồn trong kiến trúc không còn sức sống nữa.”

Khoan dung – Chìa khóa của Kiến trúc Tốt

Kiến trúc là câu chuyện của cả cuộc đời Balkrishna Doshi, ông không ngừng phát triển, đổi thay và tìm kiếm, để thấu hiểu ý nghĩa của kiến trúc nói chung và kiến trúc tốt nói riêng. Mỗi công trình của ông đều là một sự thử nghiệm mới trong kiến trúc, mọi ngôn ngữ, mọi không gian đều phải có ý nghĩa riêng của nó. Chính sự hài hòa có được từ đó sẽ tạo ra kiến trúc tốt.

“Mỗi công trình với tôi đều là một hành trình thử nghiệm mới mẻ, dựa trên những giá trị và sắc thái địa phương có sẵn, sự thử nghiệm đó có thành công hay thất bại tôi đều chỉ có một chọn lựa: Nhìn thẳng vào cuộc sống. Tôi đã tìm kiếm suốt nhiều năm qua và lần nào cũng bị mê hoặc bởi hành trình ấy. Tôi đã dành cả đời mình và sẽ vui vẻ làm điều đó trong nhiều thập kỷ tới nữa. Hãy nghĩ đến cách chúng ta lớn lên, sống là con người – từ thời thơ ấu đến trưởng thành, đến tuổi già. Chúng ta trở nên khoan dung, chúng ta điều chỉnh chính mình, chúng ta khám phá… Theo thời gian, chúng ta ngày càng trở nên phong phú hơn từ bản thể lẫn tinh thần. Tại sao không có cùng một thái độ đối với kiến trúc ở bất kỳ mọi nơi? Nếu bạn nhìn vào các khu định cư trên thế giới, họ đã trải qua hàng thế kỷ hoặc hàng thập kỷ, và chúng trông rất khác. Họ trở nên giàu có hơn. Điều quan trọng bạn lựa chọn thế nào cho Kiến trúc của bạn?”.

KTS Thái Vũ Mạnh Linh (biên dịch và tổng hợp)
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 03-2018)