Tác động của thiên tai, nhân tai và biến đổi khí hậu (BĐKH) là những yếu tố khiến an ninh nguồn nước bị đe doạ nghiêm trọng, đặc biệt là sông ngòi của Việt Nam lại bị phụ thuộc chủ yếu vào nguồn nước từ bên ngoài. Theo thống kê, lĩnh vực nông nghiệp sử dụng tới 70-80% nguồn nước.    

“El Niño” là từ được dùng để chỉ hiện tượng nóng lên dị thường của lớp nước biển bề mặt ở khu vực trung tâm và Đông Thái Bình Dương xích đạo, kéo dài 8-12 tháng, hoặc lâu hơn, thường xuất hiện 3-4 năm một lần, song cũng có khi dày hơn hoặc thưa hơn. Ngược với El Niño là hiện tượng La Nina, lớp nước biển bề mặt ở khu vực nói trên lạnh đi dị thường, xảy ra với chu kỳ tương tự hoặc thưa hơn El Niño. Chu kỳ của La Nina thường kéo dài hơn chu kỳ của El Niño.

Với các cảnh báo về sự hình thành và khả năng mạnh lên, có thể đạt cấp rất mạnh thì El Niño 2023 đã và sẽ có khả năng gây ra tình trạng thời tiết cực đoan như nắng nóng, thiếu hụt lượng mưa, hạn hán,… và có nguy cơ tác động bất lợi đến nhiều mặt của đời sống, sản xuất. Sự hiểu biết về hiện tượng này cùng với những thông tin cập nhật về hiện trạng và dự báo sự tiến triển của El Niño giúp chủ động hơn trong xây dựng, điều chỉnh kế hoạch và có các biện pháp phòng tránh phù hợp.

Theo các tài liệu chính thống của Trung tâm dự báo khí tượng thuỷ văn Quốc gia chúng ta có thể thấy:

Tiêu chí xác định một chu trình El Niño/La Nina

Có nhiều chỉ tiêu được dùng để xác định pha ENSO nhưng chỉ tiêu về dị thường nhiệt độ bề mặt nước biển ở xích đạo Thái Bình Dương, đặc biệt là ở khu vực Niño 3.4 (vùng trung tâm Thái Bình Dương xích đạo (5^oB-5^oN, 120^o-170^oT) là thông dụng nhất. Cơ quan Khí quyển-Đại dương Hoa Kỳ (NOAA) sử dụng trị số chuẩn sai nhiệt độ khu vực Niño 3.4 để xác định thời kỳ El Niño/La Nina.

Sơ đồ minh họa pha nóng (El Niño) và pha lạnh (La Nina)

Về mặt khí hậu, một sự kiện/chu trình El Niño được xác định khi trị số trung bình trượt 3 tháng (hoặc 5 tháng) của chuẩn sai nhiệt độ bề mặt nước biển (SST) ở khu vực Niño 3.4 bằng hoặc cao hơn 0,5⁰C trong 5 kỳ (tức 5 tháng) liên tiếp. La Nina xảy ra khi trị số này bằng hoặc nhỏ hơn -0.5^oC trong 5 kỳ liên tiếp (NOAA). Tuy nhiên để công tác phó hiệu được kịp thời, Cơ quan Dự báo khí hậu Mỹ (CPC), thuộc NOAA quy định tiêu chí công bố thời điểm xuất hiện El Niño là khi SST đáp ứng hoặc vượt quá + 0,5ºC, đồng thời dự báo sẽ tồn tại trong 3 tháng liên tiếp. Tiêu chí này giúp các cơ quan Chính phủ có thời gian để xây dựng các phương án ứng phó sớm với hiện tượng El Niño.

Thông báo chính thức về El Niño/La Nina thường được đưa ra bởi nhiều cơ quan khí hậu quốc gia và quốc tế như NOAA và Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO).

Chuỗi số liệu thống kê về ENSO đã ghi nhận những đợt El Niño siêu mạnh (nhiệt độ nước biển vượt ngưỡng trung bình nhiều năm trên 2^oC) là vào các đợt El Niño 1982-1983, 1997-1998, 2015-2016, trong đó El Niño 2015-2016 là mạnh nhất trong chuỗi số liệu. Đây được ghi nhận là năm có nhiệt độ trung bình toàn cầu cao nhất trong chuỗi số liệu quan trắc.

Sơ đồ các khu vực xác định nhiệt độ nước biển bề mặt

Ảnh hưởng của El Niño đến khí hậu toàn cầu

Một số ảnh hưởng chính của El Niño như sau:

– Hạn hán: El Niño có thể gây ra hạn hán ở những vùng thường có lượng mưa cao, chẳng hạn như Đông Nam Á, Đông Bắc của Nam Mỹ và một số vùng phía nam châu Phi.

– Lũ lụt: Trong khi một số khu vực có thể bị hạn hán, các khu vực khác dễ bị lũ lụt hơn trong các đợt El Niño. Ví dụ, Peru, Ecuador, một phần của Brazil và Argentina đã trải qua lũ lụt nghiêm trọng trong các đợt El Niño trước đây.

Chuẩn sai nhiệt độ bề mặt nước biển Niño 3.4 trong các pha El Niño/La Nina

– Bão và xoáy thuận nhiệt đới: El Niño có thể ảnh hưởng đến sự hình thành và cường độ của bão và xoáy thuận nhiệt đới, dẫn đến nhiều cơn bão hơn ở trung tâm và phía đông Thái Bình Dương nhưng ít hơn ở Đại Tây Dương.

– Sóng nhiệt: El Niño có thể dẫn đến nhiệt độ cao hơn đáng kể so với bình thường ở một số vùng. Đặc biệt El Niño siêu mạnh vào năm 2015-2016 đã góp phần tạo nên một năm nóng kỷ lục được ghi nhận.

– Cháy rừng: Điều kiện hạn hán trong các sự kiện El Niño có thể làm tăng khả năng xảy ra cháy rừng ở các vùng của Úc, Indonesia và rừng nhiệt đới Amazon.

Ảnh hưởng của El Niño trên phạm vi toàn cầu

Những hệ quả thời tiết, khí hậu do ENSO gây ra đã tác động nghiêm trọng đến các hoạt động sản xuất và đời sống xã hội. Những ảnh hưởng này thường tiếp tục kéo dài cả sau khi ENSO chấm dứt.

Tuy nhiên, không phải mọi sự kiện El Niño đều giống nhau, tác động của chúng có thể khác nhau tùy thuộc vào cường độ, thời lượng, thời gian và sự tương tác của chúng với các yếu tố khác. Ví dụ: một số khu vực có thể gặp các tác động trái ngược hoặc khác với mong đợi hoặc một số tác động có thể bị chậm pha hoặc kéo dài. Do đó, điều quan trọng là phải theo dõi các điều kiện hiện tại và dự báo về các sự kiện El Niño để chuẩn bị tốt hơn cho các tác động của chúng.

Ảnh hưởng của El Niño đến thời tiết, khí hậu Việt Nam

Nghiên cứu cho thấy sự xuất hiện của El Niño có thể ảnh hưởng tới điều kiện thời tiết, khí hậu ở Việt Nam, cụ thể như sau: [1]

– Trong điều kiện El Niño, số cơn bão và áp thấp nhiệt đới ít hơn trung bình nhiều năm khoảng 28%. Trung bình mỗi năm có khoảng 10-12 xoáy thuận nhiệt đới, bao gồm bão và áp thấp nhiệt đới, hoạt động trên khu vực Biển Đông, trong đó có khoảng 5-7 cơn (trung bình mỗi tháng có 0,58 cơn) ảnh hưởng trực tiếp đến vùng đất liền nước ta. Trong những năm El Niño trung bình mỗi tháng có 0,42 cơn. Ngoài ra, trong điều kiện El Niño, xoáy thuận nhiệt đới thường tập trung vào giữa mùa bão (tháng 7, 8, 9).

– Số đợt không khí lạnh ảnh hưởng đến nước ta ít hơn bình thường. Thời gian kết thúc hoạt động của không khí lạnh ở Việt Nam sớm hơn bình thường.

– Trong điều kiện El Niño, nhiệt độ trung bình các tháng đều cao hơn bình thường, mùa đông chênh lệch rõ rệt hơn mùa hè, các khu vực phía Nam chịu ảnh hưởng nhiều hơn phía Bắc. Do ảnh hưởng của El Niño, nhất là các đợt El Niño mạnh, nhiều kỷ lục về nhiệt độ cao nhất tuyệt đối được ghi nhận ở nhiều nơi.

– El Niño thường gây thiếu hụt lượng mưa trong hầu hết các vùng của cả nước, phổ biến từ 25 đến 50% (rõ rệt nhất là Bắc Trung Bộ). Vì thế nguy cơ cao xảy ra khô hạn cục bộ, hoặc diện rộng ở những nơi có nhu cầu dùng nước nhiều cho sản xuất và sinh hoạt.

Tuy vậy, trong điều kiện El Niño, lượng mưa có xu thế giảm nhưng có thể xuất hiện những kỷ lục về lượng mưa lớn nhất trong 24 giờ. Ví dụ như mưa lớn lịch sử vào cuối tháng 7 năm 2015 tại Quảng Ninh là vào lúc El Niño; đợt lũ lớn, lũ lịch sử vào cuối tháng 9-2009 sau cơn bão số 9 (Ketsana) tại các tỉnh Quảng Nam – Quảng Ngãi, đỉnh lũ năm 2009 vượt báo động 3 tại các sông chính từ Quảng Bình đến Phú Yên xảy ra trong pha El Niño. Điều này cho thấy El Niño làm tăng tính biến động của mưa ở Việt Nam.

Nhận định về El Niño năm 2023 và tác động đến Việt Nam

Trong tháng 5 năm 2023, nhiệt độ bề mặt nước biển (SST) cao hơn mức bình thường ở hầu hết các khu vực ở Thái Bình Dương xích đạo. Cùng với đó, đối lưu gần như không hoạt động trong suốt tháng 4, đã thay đổi thành gió gần bình thường, gió đông ở tầng đối lưu thấp hơn (gió tín phong) trên vùng trung tâm Thái Bình Dương xích đạo cũng suy yếu xuống gần bình thường. Những hình thế/biểu hiện của đại dương và khí quyển cho thấy El Niño đang hiện hữu/tồn tại. Thông tin này cũng được cơ quan Quản lý Khí quyển và Đại dương Hoa Kỳ (NOAA) xác nhận ngày 8/6/2023 khi nhiệt độ nước biển đo được đã cao hơn so với trung bình khí hậu 0.5^oC (ngưỡng để xác lập trạng thái El Niño). Dự báo El Niño sẽ gia tăng dần về cường độ vào các tháng mùa đông năm 2023-2024.

Dựa trên một số thống kê khí hậu, có thể đưa ra lưu ý về một số tác động trong thời gian tới đối với Việt Nam: Bão và áp thấp nhiệt đới xuất hiện có thể không nhiều, tập trung vào chính giữa mùa nhưng diễn biến phức tạp, trái quy luật; Những đợt gió mùa đông bắc ít hơn bình thường, mùa đông có thể đến muộn và kết thúc sớm; Nhiệt độ trung bình các tháng có xu hướng cao hơn trung bình nhiều năm cùng với đó là nắng nóng có khả năng gay gắt và có nhiều ngày nắng nóng hơn hơn so với năm 2022; Lượng mưa phổ biết ít hơn so với trung bình từ 25-50% đặc biệt là ở khu vực miền Bắc nhưng có thể xuất hiện các trận mưa lớn cực đoan. Đề phòng tình trạng ít mưa dẫn đến hạn hán, xâm nhập mặn, thiếu nước trong những tháng đầu năm 2024 trên phạm vi toàn quốc. Những đợt hạn hán, xâm nhập mặn kỷ lục vào năm 2015-2016 và 2019-2020 ở nhiều nơi trên cả nước do ảnh hưởng của El Niño nhắc chúng ta chủ động có giải pháp giảm nhẹ tác động của El Niño.

Một điểm đáng lưu ý và đang nhận được sự quan tâm của toàn cầu đó là tác động kép của hiện tượng El Niño trong bối cảnh BĐKH, tức là BĐKH có thể làm trầm trọng hơn các cực đoan khí hậu thường xuất hiện trong các năm El Niño. Chúng ta vừa trải qua 8 năm nóng nhất được ghi nhận theo số liệu lịch sử. Sự xuất hiện của El Niño năm 2023 cùng với xu thế nóng lên toàn cầu rất có thể sẽ dẫn đến những đợt sóng nóng mới và tăng khả năng phá vỡ các kỷ lục về nhiệt độ đã được xác lập năm 2016. Những nỗ lực giảm phát thải khí nhà kính và giảm nhẹ BĐKH có thể giúp giảm mức độ nghiêm trọng của những tác động này.

Chuẩn sai nhiệt độ bề mặt nước biển trên các đại dương, ngày 09/6/2023 [Nguồn NOAA]

Bài học kinh nghiệm về ứng phó El Niño 2019/2020

Xâm nhập mặn mùa khô năm 2019-2020 ở khu vực ĐBSCL ở mức nghiêm trọng nhất trong lịch sử do tác động của El Niño, tuy nhiên, mức độ gây thiệt hại đến sản xuất nông nghiệp và dân sinh được giảm thiểu đáng kể so với sự kiện El Niño năm 2015-2016. Từ mùa hạn mặn này có thể đúc kết được những bài học như sau:

• Các cơ quan chuyên môn đã làm tốt công tác dự báo xâm nhập mặn. Việc nhận định sớm thời điểm xâm nhập mặn ảnh hưởng cực kỳ quan trọng trong việc bố trí cơ cấu sản xuất nông nghiệp phù hợp với tình trạng nguồn nước.
• Công tác điều hành sớm, sát sao các giải pháp ứng phó của Lãnh đạo Chính phủ, Lãnh đạo các Bộ, ngành đã giúp thực hiện sớm các giải pháp ứng phó, đặc biệt việc khoanh vùng, cắt giảm, chuyển đổi thời vụ sản xuất để né mặn.
• Sự vào cuộc quyết liệt của Tỉnh ủy, UBND và các ban ngành ở các tỉnh, thành phố trong việc thực hiện ý kiến chỉ đạo của Lãnh đạo Chính phủ, các bộ, ngành đã triển khai kịp thời các giải pháp ứng phó hiệu quả.
• Việc bố trí diện tích, cơ cấu thời vụ (thời gian gieo cấy) phù hợp với tình hình diễn biến xâm nhập mặn, nguồn nước là giải pháp hữu hiệu để ứng phó với xâm nhập mặn.
• Nhận thức của người dân về nguy cơ, diễn biến, ảnh hưởng tác động của xâm nhập mặn đã được nâng cao, để từ đó, người dân đã đúc rút kinh nghiệp, có nhiều sáng kiến, chủ động có phương án ứng phó, tuân thủ theo khuyến cáo của các cơ quan chuyên môn đã làm giảm nhiều thiệt hại.

Những việc cần làm trước mắt để ứng phó El Niño 2023

– Cơ quan Khí tượng Thủy văn và các đơn vị liên quan xây dựng kế hoạch thực hiện ứng phó cụ thể, trong đó tăng giám sát và tăng cường tần suất bản tin chuyên đề về hiện tượng El Niño, dự báo lượng mưa và nguồn nước trên các lưu vực sông, không chỉ phần Việt Nam mà cả thượng nguồn các lưu vực sông xuyên biên giới. Cung cấp kịp thời thông tin dự báo, cảnh báo nguồn nước phục vụ các bộ, ngành, địa phương xây dựng kế hoạch ứng phó phù hợp.

– Các địa phương cần rà soát tính toán kiểm kê nguồn nước, đánh giá nhu cầu dùng nước cho sản xuất và sinh hoạt, xây dựng các kịch bản tác động cụ thể để có điều chỉnh kế hoạch cho phù hợp, trước mắt là đối với vụ hè-thu ở Bắc Trung Bộ, Trung Bộ, hay các khu vực có hoạt động phát triển du lịch lớn trong những tháng mùa khô 2023.

– Các hồ chứa cũng cần lưu ý có giải pháp điều chỉnh kế hoạch vận hành, sản xuất để ứng phó nguy cơ thâm hụt lượng mưa, bảo đảm an ninh nguồn nước và an ninh năng lượng.

– Điều tiết, phân phối lại nguồn nước hiện có, và sử dụng nước tiết kiệm hiệu quả hơn.

Về lâu dài

Việt Nam cần xây dựng chiến lược sử dụng nước, cũng như chính sách phòng ngừa các thảm họa liên quan đến El Niño. Cùng với đó, cần nâng cao năng lực của cán bộ và tổ chức cũng như sự hợp tác giữa các cơ quan thuộc Chính phủ, chủ động về nguồn ngân sách, lập kế hoạch kịp thời đối phó với các hiện tượng thời tiết bất thường.

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Đức Ngữ và nnk (2002), Tác động của ENSO đến thời tiết, khí hậu, môi trường và kinh tế xã hội ở Việt Nam – Báo cáo tổng kết khoa học đề tài nghiên cứu khoa học độc lập cấp nhà nước.

2. list.enso-update@noaa.gov truy cập ngày 10/6/2023.

3. https://www.ospo.noaa.gov/Products/ocean/sst/anomaly/ truy cập ngày 10/6/2023.

4. https://baotainguyenmoitruong.vn/nhan-dinh-tinh-hinh-el-Niño-va-kha-nang-thieu-hut-nguon-nuoc-nam-2023-357603.html truy cập ngày 08/6/2023. “Nhận định tình hình El Niño và khả năng thiếu hụt nguồn nước năm 2023”.

Tô Văn Trường