Curitiba, Brazil: Kinh nghiệm về xây dựng thành phố sống tốt
Không có gì đặc biệt về lịch sử, địa điểm, Curitiba cũng giống như tất cả các TP Mỹ Latinh khác. Cư dân về bản chất cũng không giàu có, tỷ lệ dân số biết đọc biết viết không cao. Vậy mà tại sao, Curitiba đã được trao tặng giải thưởng TP bền vững toàn cầu, một giải thưởng công nhận TP và đô thị tự quản xuất sắc trong phát triển đô thị bền vững trên toàn thế giới.
TP Curitiba, Brazil.
Các nhà lãnh đạo đô thị vào những năm 1960 với tư tưởng tiên phong, tập hợp mời chào nhóm kiến trúc sư trẻ nhưng không có tư tưởng gây kiến trúc ấn tượng với “thời trang đô thị” cho các quốc lộ lớn, các tòa nhà lớn và trung tâm mua sắm sang trọng. Họ khởi xướng một quy hoạch hướng tới môi trường và hướng về nhu cầu của con người. Khi đó, họ tiếp cận thị trưởng TP Curitiba – Jaime Lerner (cũng từng là KTS) và trình bày ý tưởng về dự đoán sự phát triển nhanh chóng của TP, đồng thời trình bày ý tưởng quy hoạch của nhóm với Thị trưởng với mong muốn có sự ủng hộ một cách khách quan. Thị trưởng đã tài trợ một cuộc thi về quy hoạch tổng thể Curitiba. Ông cho quảng bá những ý tưởng quy hoạch tốt nhất, thảo luận với các công dân của mình, tham kiến mọi tầng lớp và sau đó quay lại ý kiến với các kiến trúc sư nêu ý tưởng, yêu cầu họ phát triển và thực hiện một bản quy hoạch cuối cùng.
Curitiba cân nhắc kỹ lưỡng đến bối cảnh ở địa phương, bao gồm ngân sách, năng lực và các điều kiện xã hội trong quá trình vạch ra những chiến lược đô thị. Nhờ chú ý đến thực tế năng lực của địa phương, các quan chức có thể phát triển những giải pháp sáng tạo để giải quyết các vấn đề đô thị. Ví dụ, thay vì chờ cho có đủ ngân sách để xây dựng tàu điện ngầm, Curitiba đã xây dựng trước hệ thống BRT, vốn đã được chứng minh là nằm trong khả năng chi trả và có thể được tiến hành nhanh chóng mà không phải trải qua giai đoạn xây dựng tốn kém thời gian.
Với tình hình kinh tế khó khăn của Brazil lúc bấy giờ, Lerner đã phải suy nghĩ rất nhiều, bỏ ra tâm huyết rất nhiều để cân nhắc về giải pháp phù hợp với một đô thị như Curitiba. Ông thậm chí còn đích thân tìm giải pháp xanh cho đô thị bằng việc cung cấp 1,5 triệu cây giống để cho bà con các khu phố trồng và chăm sóc. Ông cho rằng “Trong khi ngân sách hạn hẹp, muốn có đô thị đẹp thì phải bỏ công sức của chính mình, người dân phải từ đó có ý thức với cây mà mình trồng nên. Muốn cho đô thị đẹp, không thể thiếu mảng cây xanh”. Xây dựng ở Curitiba được áp dụng chính sách ưu đãi nếu các dự án xây dựng có chứng minh là công trình xanh, thân thiện môi trường. TP có một đường dây nóng để báo cáo ô nhiễm từ ngành công nghiệp xây dựng.
Lerner rất ưa thích phục hồi xây dựng ngay trên chính khu vực đó, ví dụ sự chuyển đổi một nhà kho cũ thành một nhà hát, phục vụ cho nhu cầu giải trí tinh thần của cộng đồng hoặc chuyển đổi một nhà máy sản xuất keo bị lãng quên thành một trung tâm sinh hoạt cộng đồng. Tuy nhiên, không phải lúc nào cũng thuận lợi, ông cũng từng gặp phải sự kháng cự quyết liệt của những người bán hàng khi ông đề nghị chuyển khu mua sắm trung tâm thành một khu vực dành cho người đi bộ. Để thuyết phục người dân, ông đề nghị dùng phép thử nghiệm trong 30 ngày và lấy ý kiến công chúng. Như vậy, cả một quá trình thương thuyết, nhọc nhằn khó khăn cùng nhiều áp lực, ngày nay khu phố Rua das Flores có muôn cây đua nở cùng với gương mặt hạnh phúc của các em học sinh khi được giao nhiệm vụ chăm sóc khu vườn của tuyến phố mà mình sinh sống.
Trẻ em đường phố mồ côi hoặc bị bỏ rơi là một vấn đề trên toàn Brazil. Curitiba cũng không nằm ngoài tình trạng chung. Lerner đã từng gom chúng từ các cửa hàng, khu chợ, bãi rác và kết nối với các tổ chức để “nhận nuôi”, hỗ trợ hoặc bằng hình thức nào đó giúp cho những trẻ em không nơi nương tựa này bằng cách cung cấp cho chúng thức ăn và cho chúng một công việc nhẹ nhàng như dọn vườn, dọn dẹp công sở… để chúng có thể tự lo một cuộc sống bắt đầu từ việc làm đơn giản.
Quy hoạch giao thông ở đây đã có sự tính toán cẩn thận nên từ những năm 1990, Curitiba đã rất phát triển giao thông công cộng. 70% du khách và người mua sắm sử dụng giao thông này làm phương tiện di chuyển. Vòng tròn đồng tâm của các tuyến xe buýt địa phương kết nối với 5 dòng xuyên tâm đi ra ngoài từ trung tâm của TP. Trên các đường xuyên tâm, đường 3 làn xe buýt chở hàng trăm hành khách mỗi chuyến, đi nhanh như xe điện ngầm.
Còn vấn đề rác thải thì sao? Công dân Curitiba phân loại rác hữu cơ và vô cơ, được thu gom vào hai loại xe tải. Các gia đình nghèo trong các khu định cư tạm bợ mà xe tải không thể vào được thì những người dân này phải mang túi rác của họ đến các khu phố trung tâm để đổi rác lấy vé xe buýt, hoặc trứng, sữa, cam, khoai tây. Bằng cách ứng xử nhân văn này, cư dân ở đây cảm thấy thực sự được quan tâm và chính vì thế, họ cảm thấy đây là nơi đáng sống nhất và hài lòng với những gì mà TP mang lại. Chính vì thế, đã có rất nhiều nhà quản lý đô thị, KTS và quan chức từ các TP khác trên thế giới phải đến đây thăm quan và học hỏi về cách thức xây dựng một đô thị sống tốt.
Để có được kết quả trên đây, phần lớn là nhờ đội ngũ lãnh đạo, kết hợp với đặc tính tính kế thừa: Lãnh đạo Curitiba luôn chú ý đến quy hoạch đô thị, rất nhiều trong số đó xuất thân từ giới kỹ sư hay kiến trúc vì vậy hiểu được sâu sắc về quy hoạch và phát triển đô thị. Kể từ những năm 1960, khi quy hoạch chung Curitiba ra đời, định hướng quy hoạch đô thị của Curitiba luôn nhất quán qua các thế hệ lãnh đạo. Curitiba ưu tiên đặc biệt cho việc thực thi và hành động nhanh chóng để giải quyết các vấn đề đô thị.
Bên cạnh đó, để đạt được kết quả này không thể không nhắc đến vấn đề thể chế hóa quy hoạch và chuyên môn. Đó là biện pháp mà Curitiba tác động đến TP theo nhiều cách tích cực. Thành công của Curitiba có liên quan đến sự tham gia tích cực của người dân vào các chương trình của TP. Ngoài ra cũng phải kể đến đóng góp của Viện nghiên cứu quy hoạch đa ngành có vai trò quan trọng như một cơ quan công quyền độc lập với nhiệm vụ nghiên cứu, tính toán, thực hiện và giám sát các bản quy hoạch đô thị. Cơ quan này vừa chịu trách nhiệm quy hoạch đô thị tích hợp và liên ngành cũng như tầm nhìn cho việc thực hiện và điều phối, vừa phải đảm bảo sự nhất quán qua sự thay đổi các thế hệ lãnh đạo.
Trong hơn 50 năm qua, các kỹ sư và kiến trúc sư đã sử dụng quy hoạch đô thị để giải quyết các vấn đề đô thị mấu chốt một cách thấu đáo, đảm bảo sự nhất quán trong quy trình quy hoạch.
Sự tham gia của cộng đồng ở đây thể hiện ở chỗ họ được khuyến khích và được trao cho cơ hội nêu lên ý kiến trong quá trình quy hoạch đô thị. TP thường xuyên tổ chức các buổi gặp gỡ công chúng với thị trưởng và các đồ án quy hoạch được thảo luận và đánh giá với cộng đồng. Người dân có thể phát biểu trực tiếp với thị trưởng hay và các quan chức của TP. Đã có hơn 250 buổi gặp gỡ công chúng đã được tổ chức kể từ năm 2005. TP tạo ra những cơ hội cho người dân được tham gia vào những hoạt động đô thị khác như thu gom rác, xây dựng đường sá ở các khu dân cư và tôn tạo mảng xanh, những việc này giúp củng cố tinh thần làm chủ của người dân và đảm bảo chất lượng hạ tầng đô thị. Trẻ em cũng được tham gia vào những hoạt động giáo dục ý thức môi trường như chương trình chất thải đô thị. Việc cư xử cho thân thiện với môi trường ngày nay là một chuẩn mực ở Curitiba.
