Cần có những cách làm linh hoạt trong quy hoạch – kiến trúc xây dựng nông thôn mới giai đoạn tới

(Tạp chí KTVN 229) – LTS:  Đặt vấn đề về bảo tồn, tôn tạo và phát triển văn hóa – làng nghề kiến ​​trúc, làng truyền thống trong xây dựng nông thôn mới giai đoạn tới, ông Nguyễn Minh Tiến cho rằng điều đó cần sự tham gia của 3 nhà: nhà quản lý, chuyên gia (quy hoạch, KTS) và dân cư, và nhất là nông thôn mới nâng cao, mỗi địa phương phải có cách làm linh hoạt, không thể thực hiện máy, nhắc nhở cứng, làm mất văn bản sắc, từng vùng kiến ​​trúc cảnh quan. 

Ông thôn Việt Nam có những bước chuyển mình mạnh mẽ nhờ công cuộc 10 năm xây dựng nông thôn mới (NTM). Giai đoạn đầu (2010-2015) chương  trình quốc gia xây dựng NTM tập trung vào triển khai các bước về ban hành tiêu chí, hướng dẫn xây dựng NTM một cách chuyên nghiệp với các cơ bản nội dung như: quy hoạch, đầu tư cơ sở hạ tầng, nhất là đường giao thông, trường học, nguồn y tế, nhà văn hóa, nước sạch, môi trường. Bước sang giai đoạn 2 (2016 – 2020), chương trình chú trọng hơn về việc phát triển kinh tế nông thôn, Tái tạo cấu trúc nông nghiệp, nâng cao thu nhập cho người dân và bắt đầu ghi chú đến nhà kiến ​​trúc ở, cảnh quan and environment.

Giai đoạn tiếp theo, NTM mong muốn không chỉ phát triển nghề, lưu giữ bản sắc mà còn phát triển thành những làng quê đáng sống, những làng du lịch định hình, thu hồi nhập cho người dân. Do đó, trong giai đoạn tới Ban chỉ đạo NTM Trung ương hướng tới rà soát, quy hoạch lại không gian, quy hoạch chi tiết và từng địa phương đưa ra những hương ước làm việc, quy định khi xây dựng nhà ở và kiến trúc cảnh quan.

Chùa góc nhìn từ trên cao

Kết quả 10 năm xây dựng mới nông thôn

Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NNPTNT), tính đến tháng 6/2020, cả nước có 5.177 nông thôn mới chuẩn, chiếm 58,2%. Con số này đã tăng lên 371 xã (tương đương 4,2%) so với cuối năm 2019. Có 9 tỉnh, thành phố có 100% số xã đã đạt chuẩn NTM. Bình quân cả nước đạt 16,2 tiêu chí NTM / xã.

Đặc biệt có 135/664 đơn vị cấp đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận NTM chuẩn (chiếm khoảng 20%). Bên cạnh 2 tỉnh Nam Định, Đồng Nai đã hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM, hiện nay còn tỉnh Thái Bình đang làm Thủ tướng Chính phủ xem xét, công nhận tỉnh hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM giai đoạn 2016 -2020.

Bên cạnh những kết quả đạt được, cũng có một số phương pháp thực thi bất cập trong triển khai bộ tiêu chí NTM. Hình dạng là quy hoạch xây dựng cơ sở hạ tầng và kiến ​​trúc cảnh quan làm một số phương pháp áp dụng các chi tiết máy, cách làm cứng nhắc. Dẫn đến nhà kiến ​​trúc trạng thái ở mai một (nhà ống, tầng cao, phân lô, chia ô san sát như đô thị), không gian cảnh quan một số miền không có các đặc tính riêng, bản sắc hóa của làng -xã bị phá vỡ, môi trường sống đang bị ô nhiễm.

Về phía ban hành Bộ tiêu chí quốc gia về NTM các cấp (xã, huyện, tỉnh) theo các mức độ (tiêu chuẩn, nâng cao, mẫu kiểu) giai đoạn 2021-2025, đến nay Bộ NNPTNT đã tổ chức nhiều công ty tác động đến các phương thức lấy ý kiến ​​cho chương trình xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025, sau đó tiếp tục tổ chức lấy ý kiến ​​Bộ, Ngành.

Bộ NNPTNT đề nghị về cơ sở lưu trữ Bộ tiêu chuẩn quốc gia gồm 19 tiêu chí và 9 tiêu chuẩn NTM. Trên tinh thần không đạt chuẩn tiêu chuẩn, nhưng sẽ điều chỉnh, bổ sung nội hàm một số phù hợp chỉ tiêu với các chính sách, quy định pháp luật giai đoạn 2021-2025, trên tinh thần nâng cao chất lượng các tiêu chí . Đồng thời, mới xây dựng tập trung mới nâng cao tiêu chuẩn NTM và mẫu kiểu ở cấp xã và cấp huyện, cũng như tiêu chí tỉnh hoàn thành xây dựng NTM.

Trong mới giai đoạn, chương trình NTM trên cơ sở kế thừa giai đoạn trước, tối đa hóa nguồn lực, tránh lãng phí nguồn lực cho đầu tư, tăng cường cấp, giao quyền cho tổ chức thực hiện tự động địa phương. Đồng thời, lượng hóa tiêu chí thực hiện để thuận lợi trong việc thực hiện chỉ đạo, đánh giá.

Mục tiêu giai đoạn 2021-2025, cả nước phấn đấu có ít nhất 80% số xã đạt chuẩn NTM, trong đó có ít nhất 40% số xã NTM nâng cao, 10% số xã NTM kiểu mẫu. Phấn đấu năm 2025 không có xã nào đạt dưới 15 tiêu chí. Đối với tỉnh cấp, phấn đấu có ít nhất 15 tỉnh được hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM.

Trong giai đoạn tới, nguồn lực xây dựng NTM sẽ được đầu tư mạnh hơn cho khu vực này chủ yếu là các xã biên giới, xã dân tộc miền núi, bãi ngang ven biển… Đáng chú ý là hiện vẫn còn 40 huyện ” white “xã NTM, tức là chưa có xã nào đạt chuẩn.

Hiện trạng nhà ở hiện đại giáp khu vực chợ cổ tại làng Nôm – Doãn Đức

Cần có những cách làm linh hoạt trong xây dựng nông thôn mới

Vừa qua Ban Chỉ đạo Trung ương tổ chức tổng kết NTM tại Nam Định, Thủ tướng Chính phủ đã đánh giá chương trình đạt được những kết quả cho nông thôn một cách toàn diện, to lớn, mang tính lịch sử. Khi xây dựng nông thôn mới của Việt Nam là làm theo bộ Tiêu chí (19 tiêu chí cơ bản), và khi thực hiện theo bộ Tiêu chí cần lượng hóa các chỉ tiêu, tiêu chí để cân đo, đong đếm và đánh giá sao cho thuận lợi cũng như xây dựng kế hoạch giám sát sao cho phát huy hiệu quả một cách tối đa.

Tổng kết chương trình 10 năm, cần nhìn nhận rõ một thực tế là: khi triển khai xây dựng NTM, nhiều địa phương áp dụng tiêu chí-chỉ tiêu một cách máy móc, cứng nhắc, dẫn đến việc đạt chuẩn nhưng trong chừng mực nhất định, gây tác động mạnh đến môi trường sống, đặc biệt cảnh quan và bản sắc của các vùng miền nông thôn.

Ví dụ như khi làm đường giao thông đúng chuẩn thì đường rộng, đi lại thuận tiện, tỷ lệ độ dốc thấp. Đối với vùng Trung du miền núi, những vùng nhiều đồi núi đường giao thông đang cố gắng làm phẳng, thẳng tắp, và như thế sẽ phá vỡ cảnh quan kiến trúc một cách tổng thể, mất cái cái đẹp của tự nhiên. Các chuyên gia đang nhận xét một cách hình ảnh là “đồng bằng hóa miền núi, bê tông hóa miền quê” và nó đang phản ánh đúng thực tế.

Do đó, cần phải biết rút kinh nghiệm với những tiêu chí gây bất cập, nhất là cơ sở hạ tầng, đường giao thông, nhà văn hóa, môi trường, quản lý quy hoạch nghĩa trang… Ví dụ về tiêu chí nhà văn hóa, theo tiêu chí phải đúng quy chuẩn, đủ chỗ ngồi nhưng thực tế đối với mỗi miền quê, mỗi vùng miền đều có văn hóa nét đặc trưng riêng, và chỉ cần thực hiện nó linh hoạt sẽ giúp cho mỗi địa phương tiết kiệm được nguồn lực, người dân thấy hợp lý sẽ nhiệt tình tham gia.

Có thể dễ nhận thấy việc thực hiện một cách cứng nhắc trong tiêu chí đó là yêu cầu cứng hóa đường giao thông, nhiều các địa phương hiểu thuần túy, “cứng hóa là bê tông hóa”. Dẫn đến rất nhiều nơi, nhất là từ các tỉnh miền núi, làm những đường bê tông trắng xóa và chạy dưới lên trên bản, khiến cho cảnh quan đã bị phá vỡ và nó giống như khu đô thị chia lô, chưa thửa ở vùng đồng bằng.

Bên cạnh đó, cũng phải thấy được trong quá trình triển khai NTM, ngay cả trong cơ chế chính sách hiện nay cũng có những bất cập về xây dựng nhà ở. Ví dụ như là đối với nhà ở dân cư nông thôn, theo luật bây giờ làm nhà không phải xin cấp phép, Luật xây dựng quy định chỉ khi những nơi có quy hoạch chi tiết, trung tâm xã hay những giáp ranh đô thị mới phải xin phép, còn lại xây dựng một cách tự do.

Ví dụ đề tài khoa học về làng Nôm ở Văn Lâm (Hưng Yên) với khung cảnh đẹp, rất nhiều nhà cổ mái ngói nhưng lại có vài ba cái nhà 5-6 tầng làm mái tôn xanh, đỏ với theo lối kiến trúc hiện đại, vô tình phá vỡ cảnh quan mất đi vẻ hài hòa, độc đáo của làng cổ.

Đường nông thôn mới được rải nhựa

Những định hướng kiến trúc cảnh quan cho nông thôn mới giai đoạn 2020-2025

Chú trọng quy hoạch vùng và quy hoạch chi tiết:

Ngày 11/6 vừa qua Trưởng ban Ban chỉ đạo NTM Trung ương-Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng có ý kiến chỉ rõ: Trong thời gian tới cần định hướng rà soát lại quy hoạch NTM. Thông qua những quy hoạch đã làm từ cấp xã, cấp thôn xem thực sự có phù hợp với sự phát triển hiện nay? Mong muốn của từng địa phương ra sao vàxác định rõ từng phân khu của vùng nông thôn khác nhau.

Dự kiến sẽ có những vùng nông thôn mới gắn với đô thị hóa, có những vùng là vùng thuần nông, vùng cao và vùng đồng bào dân tộc. Quy hoạch sao để mỗi phân khu, mỗi vùng thể hiện được đặc trưng của vùng đó. Quy hoạch ở vùng ven đô thì phải hướng đến đô thị hóa các vùng đó, phải có định hướng rõ ràng từng vùng ven đô với bài toán phát triển kinh tế cụ thể. Các xã sẽ chuyển đổi lên phường theo quy trình tất yếu. Đối với những vùng thuần nông và khu vực bảo tồn thì phải giữ được cảnh quan.

Ví dụ: Khu vực Hà Nội có những huyện vùng ven nội đô như: Đông Anh, Đan Phượng, Thanh Trì, Hoài Đức, Quốc Oai sẽ phát triển lên quận và như vậy lập quy hoạch phải theo hướng đô thị hóa. Những khu vực như làng cổ Sơn Tây, Chương Mỹ, Thường Tín, Gia Lâm,… các phân khu chức năng cần phải đảm bảo bảo tồn các giá trị kiến trúc về nhà ở và cảnh quan của làng nghề, làng truyền thống.

Để quản lý xây dựng nông thôn, cần xem xét các khu vực trung tâm xã sẽ đưa vào quy hoạch chi tiết. Bởi khi có quy hoạch chi tiết người dân xây dựng nhà sẽ phải xin giấy phép xây dựng, giảm thiểu việc phá vỡ kiến trúc nhà ở và cảnh quan làng.

Quy hoạch bảo tồn kiến trúc làng cổ nhằm phát triển du lịch
là một trong những hướng đi trong NTM

Tạo ra hương ước và quy chế chung cho NTM nâng cao

Giai đoạn tới, nông thôn sẽ tiến tới quy hoạch lại, đề ra quy ước, hương ước để thuận tiện trong việc quản lý. Các tiêu chí về giao thông, thủy lợi, trường học, trung tâm văn hóa sẽ hướng đến không chỉ đáp ứng về công năng sử dụng mà còn phải phù hợp với cảnh quan và đặc điểm văn hóa vùng miền. Các huyện, xã nông thôn kiểu mẫu là phải mang đặc trưng của vùng đó chứ không phải mang dáng dấp của một vùng khác. Định hướng tiếp theo là tạo ra những quy ước cộng đồng, cộng đồng phải có quy chế chung về xây dựng nhà, đảm bảo được cảnh quan.

Một số nước phát triển họ có những quy định cho cộng đồng về xây dựng nhà như chiều cao của tòa nhà không được quá 1,5 lần bề rộng của mặt đường. Ví dụ, mặt đường 5m thì xây nhà 2-3 tầng, đường làng ngõ xóm quanh co từ 2-2,5m chỉ được xây nhà 1 tầng. Do đó hướng tới đối với những xã NTM nâng cao phải giữ gìn bản sắc, cần phải được quy hoạch lại.

Ví dụ hiện nay tỉnh Hà Tĩnh có rất nhiều con đường được quy hoạch mở rộng và rải nhựa, có huyện NTM kiểu mẫu như Nghi Xuân (Hà Tĩnh), cơ sở hạ tầng gắn với yếu tố văn hóa, cảnh quan, tiến tới phục vụ cho du lịch.

Những con đường có thể cứng hóa bằng các vật liệu khác, không nên rải bê tông. Ở những con đường rộng hơn có thể tiến tới rải nhựa. Ví dụ như xã Việt Dân, huyện Đông Triều (Quảng Ninh) đã rải nhựa, giúp cho việc đảm bảo về môi trường cảnh quan khác nhiều so với đường rải bê tông.

Chương trình sẽ hướng đến những điểm có cảnh quan và kiến trúc nhà ở đặc biệt, đặc trưng và triển khai thí điểm cho một số vùng như: Đồng bằng Sông Hồng có đặc thù cảnh quan kiến trúc làng là cây đa, giếng nước, sân đình; Cảnh quan và kiến trúc nhà ở phía Bắc là nhà sàn; Tây nguyên là nhà Rông; Đồng bằng sông Cửu Long là đặc trưng sông nước.

Cơ chế chính sách sẽ làm động lực thúc đẩy người dân thực hiện. Để thay đổi được hành vi của người dân việc tìm ra được những cơ chế đặc biệt, giúp họ hiểu về cơ chế đó, nguồn lực đó đang giúp cho họ tốt lên là cần thiết Ví dụ, về mặt quy hoạch, sẽ hướng tới ban hành quy ước, quy chế hoặc có quy hoạch chi tiết để người dân tuân thủ.

Tiếp đến, cần hỗ trợ cho các hộ dân thay đổi tư duy để họ gắn với phát triển du lịch. Khi có nó sẽ tạo ra thu nhập, cùng với cơ chế tạo ra môi trường để người dân điều chỉnh kiến trúc, cảnh quan. Muốn tôn tạo, phát huy được cảnh quan và yếu tố môi trường thì cần hỗ trợ người dân làm những khu xử lý nước thải, phân loại rác thải, thay đổi ý thức cho người dân.

Không chỉ mang lại thu nhập về nông nghiệp mà về du lịch ruộng bậc thang vùng cao cũng khẳng định được giá trị của mình – Nguồn ảnh: Internet

Nông thôn mới hướng đến phát triển du lịch cộng đồng

Nông thôn mới đang tiến tới giai đoạn phát triển du lịch cộng đồng, phát triển những làng quê đáng sống, chú trọng bảo tồn và phát huy những vùng miền có giá trị kiến trúc cảnh quan. Thông qua OCOP, chương trình sẽ chọn lọc, hướng dẫn cho các địa phương quy hoạch định hướng về sản phẩm nông nghiệp nông thôn cũng như phát triển làng nghề, làng truyền thống.

Ví dụ các tỉnh như Tây Nguyên, miền núi phía Bắc đang thí điểm các làng du lịch cộng đồng NTM, bảo tồn những ngôi nhà Rông, nhà cổ của người dân. Chú trọng đến kiến trúc, cảnh quan và môi trường sống của người dân tộc.

Hà Nội đang tiến tới làm nông thôn mới Tràng An, hướng đến du lịch làng nghề, làng truyền thống, cảnh quan, môi trường sinh thái. Ví dụ xã Hồng Vân huyện Thường Tín, đã quy định mỗi làng sẽ có quy hoạch kiến trúc cảnh quan trồng những cây theo chủ đề và điều chỉnh nhà văn hóa sao cho có thiết kế kiến trúc đẹp. Không chỉ chú trọng quy hoạch kiến trúc cảnh quan đẹp mà Hồng Vân còn định hướng đưa ra 3 loại hình du lịch đặc trưng như du lịch đình chùa; du lịch sinh thái nông nghiệp; du lịch trải nghiệm làng nghề mây tre đan, sơn mài, bánh dày…

Hoặc như chợ Lách (Bến Tre) phục hồi du lịch gắn với đặc trưng vùng sông nước, gắn với lợi thế của vùng. Đã và đang hình thành nên những vùng cây ăn trái, mỗi xã, mỗi ấp sẽ có một loại cây quả khác nhau, khi hình thành được các vùng như vậy thì việc thiết kế kiến trúc cũng sẽ thể hiện được những nét văn hóa của vùng.

Kết luận

Như vậy có thể thấy giai đoạn 2021-2025 việc xây dựng nông thôn mới sẽ chú ý đến bảo tồn văn hóa, nâng cao đến giá trị tinh thần của người dân, tạo ra môi trường nông thôn hài hòa trong bức tranh tổng thể. Nâng cao giá trị văn hóa, trở thành động lực để phát triển. Như chương trình OCOP đang tiến tới những sản phẩm, những mô hình tiêu biểu để phát triển, đưa ra các giải pháp để bảo tồn giúp cho những làng nghề không chỉ giữ vững mà còn phát huy được truyền thống./.

Nguyễn Minh Tiến – Chánh Văn Phòng Nông thôn mới Trung ương